Stroje

<< Z powrotem

Analiza typologiczna obuwia noszonego na Śląsku w okresie od X do XV wieku oparta została w głównej mierze na materiałach z wykopalisk z Ostrówka w Opolu i z Wrocławia. Materiały obuwnicze znalezione w Legnicy potwierdzają kierunek rozwoju form obuwia, wytyczony na bazie form wrocławskich i opolskich.

Obuwie produkowane na skale większą, niż potrzeby własne, pojawia się na Śląsku już w X wieku. Duża ilość znalezisk świadczy o tym, że buty były noszone dość powszechnie nie tylko przez najbogatsze warstwy ludności, ale również przez mniej zamożnych. Formy butów ludności biedniejszej nie różnią się od form używanych przez zamożniejsze mieszczaństwo i dostojników, wyróżnić je można jedynie na podstawie bogatszych zdobień. Obuwie noszone na Śląsku można podzielić pod względem wysokości cholewki na trzy typy: buty, ciżmy i trzewiki. Wszystkie typy współwystępowały chronologicznie na stanowiskach archeologicznych z różnym natężeniem ilościowym. Różnice te wynikały prawdopodobnie z uwarunkowań klimatycznych i z indywidualnych upodobań konsumenta.

Obuwie typu buty, posiadające najwyższą ze wszystkich typów cholewkę, noszono w porach chłodniejszych, aby ochronić jak największą powierzchnię nóg przed mrozem i wilgocią. Znajdowane było na wszystkich wymienionych stanowiskach w łącznej ilości 73 sztuk. Kolejny typ, ciżmy, miał już znacznie niższą cholewkę i był delikatniejszej budowy. Występował również na wszystkich stanowiskach w ilości ogółem 37 sztuk. Z uwagi na lżejszą konstrukcję i niższą niż u butów cholewkę ochraniającą stopę w znacznie mniejszym stopniu, ciżmy były prawdopodobnie noszone w porach jesienno-wiosennych. Trzecim wyróżnionym typem są trzewiki. Była to najpłytsza forma obuwia, używana zapewne tylko w porach ciepłych i suchych. Cholewka trzewików ledwo sięgała kostki i była mocno wycięta z przodu stopy, ukazując podbicie. Najwięcej trzewików występuje w materiałach z Ostrówka w Opolu datowanych na XII-XIV wiek.

W obuwiu średniowiecznym największej modyfikacji i zmianom ulegał kształt noska przyszwy i rysunek podeszwy dostosowywany do panującej mody i ewolucji form. W X wieku noski wszystkich typów obuwia były wyraźnie zaokrąglone, niekiedy nawet tępo ścięte. Podeszwy miały owalny kształt, bez wyodrębnionej pięty i przewężenia w śródstopiu. Przyszwy ozdabiano w górnej ich części ażurem lub haftem o motywie podłużnego paska biegnącego przez środek. Ornamentyka była raczej skromna bez szczególnie skomplikowanych wzorów.

Na przełomie X i XI wieku do mody obuwniczej wprowadzono zabieg ukośnego ścinania górnych krawędzi cholewek, co powodowało dekoracyjne rozchylanie się brzegów cholewki na boki. Zabieg ten był najczęściej praktykowany w obuwiu typu buty i ciżmy, które miały odpowiedniej wysokości cholewkę. W pierwszej połowie XI wieku noski obuwia wszystkich typów stały się dłuższe i lekko szpiczaste, współwystępując jednak nadal z obuwiem o noskach zaokrąglonych. Ciżmy były nieco płytsze, a poniżej otworów na wiązanie wystąpiły dodatkowe otwory na zamocowanie ostrogi do przyszwy. Forma podeszew uległa zwężeniu w śródstopiu, zbliżając się kształtem do anatomicznego rysunku stopy i wyodrębniając tym samym piętę. W wielu podeszwach był wyraźnie zaznaczony kierunek stopy poprzez ścięcie noska w prawo lub w lewo albo poprzez niewielkie podcięcie śródstopia w odpowiednim kierunku. Pośród wszystkich typów obuwia licznie wystąpiły formy bogato zdobione ażurem i haftami o motywach romboidalnych. Ewolucja form obuwia szła w kierunku lepszego dopasowania przyszwy i podeszwy do stopy. Poprzez zwężenie pięty i wyraźne wycięcie śródstopia, jakie wystąpiło na krojach podeszew dwunastowiecznych, kształt podeszwy bardziej dopasował się do kształtu stopy. W formach przyszew noski były już wyraźnie szpiczaste i wydłużone. Obok tych nowoczesnych form nadal występowały wcześniejsze, z okrągłymi nosami i słabo wyodrębnionym śródstopiem. Wśród sposobów mocowania obuwia na nodze pojawiło się dotychczas nie spotykane mocowanie za pomocą zapinania na metalową klamrę.

W XII wieku szczególnie bogatym zdobnictwem wyróżniało się obuwie opolskie. Wszystkie typy zdobiono delikatnym ażurem i haftem o motywach roślinnych i romboidalnych. Podczas gdy na materiałach z Ostrówka w Opolu techniki zdobnicze wyglądają na mocno zaawansowane, w obuwnictwie wrocławskim nurt zdobniczy zaczął się dopiero rozwijać, szczególnie jeśli chodzi o hafciarstwo. We Wrocławiu ponadto, częściej niż haftem, przyszwy zdobiono za pomocą metalowych ćwieczków i nabijania metalowymi blaszkami. Taki rodzaj zdobnictwa musiał być niewątpliwie bardziej kosztowny niż opolskie hafty, szczególnie gdy używano metali szlachetnych i szlachetnych kamieni, stąd też obuwie z tego rodzaju ornamentyką nie występuje w materiale zabytkowym tak powszechnie jak haftowane.

W XIII wieku, w formach podeszew nadal postępuje przewężenie śródstopia i wydłużanie noska. Ponad to zwężaniu poddawana zostaje także pięta dochodząc nawet do formy ostrej na końcu. Wśród obuwia typu buty pojawiły się formy o wyższej niż dotychczas cholewce i nowym sposobie wiązania za pomocą sznurowania cholewki. Obuwie to miało noski uformowane w krótkie „dziobki", niekiedy zadarte do góry. Formy te występowały dość licznie pośród obuwia wrocławskiego. W innych typach coraz większa liczba obuwia nie posiadała żadnego dodatkowego mocowania na stopie, prawdopodobnie dlatego, iż dzięki lepiej dopasowanej podeszwie i przyszwie buty coraz lepiej same utrzymywały się na nodze. W obuwiu z wyższymi cholewkami z Wrocławia pojawiła się zupełna nowość w postaci przyszwy z wywiniętym do przodu językiem w wycięciu z przodu. Formy te z czasem stały się bardzo popularne w całej Polsce. Obuwie zdobione nie występowało już tak powszechnie, jak we wcześniejszych wiekach i pojawia się w materiałach znacznie rzadziej. Prawdopodobnie z uwagi na duży koszt stało się dostępne jedynie dla bogatszych warstw ludności.

Obuwie z XIV wieku znacznie lepiej znane jest z rycin, płaskorzeźb i źródeł historycznych niż z wykopalisk archeologicznych. Formy podeszew były nadal przesadnie przewężone w śródstopiu i wyróżniały się bardzo długim noskiem, co stanowiło element szczególnie charakterystyczny dla XIV-wiecznego obuwia. Buty sznurowane, popularne w tym okresie, miały wysokie cholewki z kilkoma dziurkami przez które przewlekano rzemyk lub sznurek i wiązano na nodze. Pod koniec XIV wieku ostre, długie noski tego typu obuwia uległy skróceniu nadal jednak pozostając lekko zadarte do góry. Natomiast zupełną innowacją było pojawienie się pośród podeszew tzw. patynek, czyli podeszew wyrabianych z drewna, które noszono w celach ochronnych do obuwia szczególnie cennego, wykonanego z cienkiej, delikatnej skóry.

Oprócz przyszew i podeszew, na podstawie których można zrekonstruować i opisać obuwie noszone na Śląsku w okresie średniowiecza, w skład butów wchodziło jeszcze wiele innych części, również przedstawianych w pracy. Do części tych należą obcasy, zelówki, kliny, zapiętki, wzmacniacze, podpiętki, rzemienie, lamówki, uszczelki i łaty. Nie wszystkie z powyżej wymienionych elementów występowały w śląskim obuwiu już od X wieku. Większość z nich została wprowadzona do konstrukcji butów od około XII-XIII wieku. Wszystkie te części miały na celu udoskonalenie konstrukcji, podniesie komfortu i przedłużenie okresu używalności obuwia.

Technologia produkcji obuwia w średniowieczu jedynie nieznacznie się zmieniała. Pierwszym etapem było przygotowanie skóry poprzez proces garbowania, który był o tyle ważny, iż jakość skóry uzyskana w tej obróbce decydowała o późniejszej wytrzymałości i trwałości produktu. W wyniku garbowania nadawano również skórze pożądany odcień i kolor. Jeśli materiał został wygarbowany niewłaściwie, mógł rozwarstwić się podczas noszenia powodując, że produkt nie nadawał się do dalszego użytkowania. Garbarnie skór znajdowały się na przedmieściach lub w grodach średniowiecznych, co zapewniało szewcom łatwy dostęp do materiału. Istnienie rzemiosła szewskiego w obrębie miast potwierdzają liczne, znalezione na ich terenie narzędzia szewskie jak szydła, kopyta, igły, noże do cięcia skór i inne.

Formy obuwia noszonego na terenie Śląska w średniowieczu nie różniły się od form występujących w tym okresie w innych regionach Polski. Elementem wyróżniającym średniowieczne obuwie opolsko-wrocławskie spośród innych materiałów uzyskanych z wykopalisk archeologicznych z terenu Polski jest natomiast bardzo bogata, haftowana ornamentyka występująca na przyszwach i cholewkach obuwia. Na uwagę zasługuje zdecydowanie wyróżniające się obuwie pochodzące z badań Ostrówka w Opolu, charakteryzujące się szczególnym bogactwem i unikalnością wzorów haftów. Wzornictwo opolskie oparte na motywach geometrycznych (romboidalnych i esownicach) współwystępujących z motywami roślinnymi nie pojawiło się dotychczas w takim natężeniu na żadnym innym obuwiu średniowiecznym. Jakkolwiek analogiczne lub podobne wzory występowały na terenie całej Polski, to tutaj nie tylko pojawiły się w znacznie większej obfitości, lecz także zyskały własny, oryginalny wyraz poprzez połączenie z techniką ażuru, również bardzo rozwiniętą. Wyjaśnienie tej lokalnej odmienności stanowi otwarte pole dla dalszych badań.

Agata Matyschok-Nyckowska

Na podstawie: